Osmanlılar tarafından bilinen yaptırılmış mevcud bilinen güneş saatlerinin sayısı 110 civarındadır. Osmanlı güneş saatlerinde iki kısma ayrılıp taşınabilir güneş saatlerinden maksat ağaçtan yapılmış silindirik güneş saati olup bunun tek örneği kandilli rasathanesinde bulunmaktadır. Ve lakin Silindir güneş saatinin kullanımı şu şekilde gerçekleşir, saat silindir halkasına geçirilen bir iple sabit bir yere asılır. Saatin göstergesi silindir çevresi boyunca çevrilerek senenin gününe karşı düşen burcun gün taksimatına getirilir. Silindir ip etrafında çevrilerek sabit tutulan gösterge güneşe doğru yönlendirilir. Gösterge ucunun gölgesi silindir yüzeyi üzerinde saati belirler. İkincisi Sabit güneş saatlerini iki kısma ayırıp yatay ve dikey incelersek, Yatay tipteki güneş saatleri basit ve mürekkep olmak üzere iki çeşittir. Basit tip yatay güneş ışınları bir tek milin etrafında en uzun günü gösteren dışbükey ile en kısa günü gösteren içbükey çizgiler arasındaki zaman dilimlerini gösteren saat olup Diyarbakır Ulu camii ve İstanbul Harbiye Orduevindeki cihazlar örnektir. Dikey güneş saatleri Dairevi, üçgen, dörtgen, ikindi, bileşik olmak üzere beş çeşidi mevcuddur.
Güneşin yüksekliğini kusursuz ölçen bir zaman kutusu olan Güneş saati seyyahın her zaman yanında bulundurmak zorunda olduğu icad idi. Seyyar güneş saatleri zamane en ucuz ve yaygın olanı idi ki sürekli mekan değiştirenler için büyük öneme sahip idi. Antik döneme kadar uzanan Ortaçağ süresince Doğu'da ve Batı'da 18. yz. ın başına kadar kullanıldığı bilinen saatlerin örnekleri zamanımızda halen sergilenmektedir. Çeşitli türleri olan güneş saatlerinin Yatay güneş saati, Dikey güneş saati, Anelmatik güneş saati, Küresel güneş saati olarak dört ana kısma ayrılabilinir. M.S. 13. yüzyılda Ebü’l-Hasan saat çizgilerinin silindirik, konik ve diğer yüzeylerde belirtilmesi üzerinde çalışmalar yapmıştır. İlk mevsimler için eşit saatin kendisi tarafından ortaya çıkarıldığı kabul edilir. Ancak mekanik saatin ortaya çıkmasıyla güneş saatinin kullanış alanı azalmıştır. Müslümanların saate verdikleri önem, namaz vakitlerinden kaynaklanmaktaydı.
16. yüzyıla gelindiğinde tüm Avrupa'da yaygınlaşan saat kuleleri Osmanlı'da Kanuni Süleyman'dan sonra görülmeye başlar. İlk Osmanlı saat kulesi Üsküp'te 1577 yılında yapılmıştır. Bir anlamda Osmanlı'da ilk mekanik saat yapımı çalışmalarını III. Murad başlatmıştır diyebiliriz. Onun döneminde açılan ve Takiyüddin Efendi'nin kurduğu rasathane, devrine göre en ileri aletlerle donatılmıştır. Bu aletlerden birisi de saattir...Güneş saatlerinin Matematik ve Astronomi bilen tarafından yapıldığının yanı sıra üzerinde bulunduğu caminin duvarının konumuna göre her güneş saati güneşe farklı konumda olması sebebiyle ne kadar matematik ve astronomi bilgisinden faydanılarak yapılmış olsa da özellikle bileşik tipteki güneş saatlerinin bir yıl boyunca yapılan gözlem ve ölçümlerden sonra kullanılabilecek şekle geldiği bilinmektedir.
[email protected]
Araştırmacı Yazar
Volkan Yaşar Berber