Osmanlı Nın Defterleri

Osmanlı Devleti'nin gerek idari, iktisadi, askeri, adli, mali beyanatı gerektiren bir çok nizamı var idi. Bu muhtelif defterler kısmi tarihlerimizde geniş arşiv kayıtlarımızca saklı tutulmuştur. 1299 senesinden bu yana tutulan bu nevi tahrir ve kayıtların Divan toplantılarından, yetkililerden gelen arzlar mamafih halktan gelen öneri ve şikayetlerle alakalı olduğundan Divan'ın gözetiminde muhafaza edildiği bilinmektedir.

Osmanlı Devleti'nin muhtelif defterleri bilahare kayıt ve gözetim altına alınarak tasnifi özenle yapılmışlardır ki şunlardır. Tahrir defterleri, Tımar ve Zeamet Tevcihi defterleri, Maliye ve Müteferrik defterleri (Bab-ı defteri), Başmukataa Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler, Büyük Kale ve Küçük Kale defterleri, Cizye Muhasebesi Kalemi defterleri, Haremeyn Muhasebesi Kalemi ve Bağlı Birimlerine Ait Defterler, Kefe Mukataası Kalemi defterleri, Bab-ı Ali defterleri, Sadaret Hazine-i Evrak Müdürlüğü İrade Kayıt defterleri, Hanedan defterleri, Mukavelename ve Mukavelat defterleri, Nefy ve Kısas defterleri, Yıldız Sarayı Arşivi defterleri, Nizamet defterleri, Hariciye Nezareti defterleri, Evkaf-ı Hümayun Nezareti defterleri, Sürre defterleri, Temettuat defterleri, Cizye defterleri, Kıbrıs Mutasarrıflığı defterleri, Rumeli Müfettişliği defterliği vesikaları bilahare bilirkişilerce hususiyetle arşivlendirilmişlerdir' bunlardan birkaçını acizane bahsetmek gerekirse,

Defterdarlık çok mühim ve sorumluluk arz eden olduğundan önemini Fatih'in kanunnamesinde baş defterdar ile nişancıya kalkındığı kayıtlarca sahihtir. Sefere çıkıldığı zaman dahi tüm ahitnameler beraberinde götürülerek ecnebi beldelerin idari, adli, askeri, mali ayrı ayrı defterleri kayıt altına alınırdı ki Defter-, Françe (Sakib efendi), Defter-i İngiltere (Halil efendi), Defter-i Nemçe (Sabri efendi), Defter-i Venedik (Vuslati efendi), Defter-i Niderland ve adaefter-i Danimarka (Kisedar Simai efendi), Defter-i Sicilya (Rami efendi), Defter-i Prusya (Nev'i efendi), Defter-i Rusya ve Defter-i Leh (İsmail efendi) tarafından kayıt altına alınmışlardır. Koçi beğin yazdığına göre 17. asrın ortalarınanda , sır katibinde, kapıkule süvarileriyle müteferrika ve çavuşların ana defterleri, haraç, cizye, avarız, mukataa defterleri vs. defterler de bulunuyordu ki Padişah isteğine bağlı olarak sır katibinden bu defterleri isteyerek teftiş ediyorlardı.

Osmanlı Devleti'nin Matbah-ı amire anbarının her yıl muhasebesi yapılarak erzak v.s devredilir ve bu devir münasebetiyle anbar ve matbah memurlarına devriye namıyla ikramiye verilirdi. Matbah-ı amire'nin başlıca mübayaa, masraf, kiler, maaş, ihracat defterleri olup bunlardan başka her cins eşyanın ayrı ayrı kayıtları, günlük, aylık ve senelik mübayaat defterleri vardı. Matbah eminlerine ait varidat ve masarifat muhasebesiyle mutbak masraf defterleri bunlardan hariçtir mamafih saray matbahına giren her cins eşyanın defterleri hususi tutulurdu ki saray pazar başısının defterleri dahi vardı. Darphane maden kalemine aid maden mukataa defteri, maden muhasebe defterleri, maden kaleminin hazine ve tahvilat defteri, maden defteri, Rumeli ve Anadolu madenleri ahkam defterleri, Keban, Gümüşhane ve Ergani madenlerinin muhasebe defterleri, maden tahrir defteri vs. muhtelif defterlerde kaynaklarca sahihtir.

Taşra'da hizmet eden tımarlı, zeametli vergi ve tekaliften muaf kuşçuların yani çakırcı, atmacacı ve şahincilerin vilayet, sancak ve kazalarıyla hizmetlerini isim ve şöhretlerini ve ellerindeki envanterlerin hasılatını gösteren ayrı ayrı hususi defterler dahi kayıt altına alınırdı. Hizmet edenlerin mevacib (maaş) defterleri nizami tutulup ast, üst sıfatı önemsenerek listelenirdi ki şu şekildedir, Babüssaade ağası (kapı ağası), saray-ı cedid ağası, saray kethüdası, baş kapı gulamı, ikinci kapı gulamı idi. Vesselam 1945 yılında Maliye Bakanlığından yığın halinde devralınan 26.000'e yakın defterin tasnif edilerek. Muhtelif kalemlerine ait defterler olduğu gibi arazi tahriri, saray, yeniçeri, mevacip vs. muhtelif defterlerde ihtiva etmektedir.

[email protected]

Araştırmacı Yazar

Volkan Yaşar Berber

YORUM EKLE